Оқырмандарымызға «Қабір-кесене-мазарларға, әруақ-әулиелер мен киелерге сиыну – қазақ халқын опат болуға алып баратын жол» атты кітабының он бесінші тарауын ұсынамыз.
Аса Мейірімді, ерекше Рахымды Аллаһтың атымен
Осыдан бұрын оқыған тараулардан өз елді-мекеніңдегі қабірді зиярат ету мен өзге елді-мекендегі қабірді зиярат етуге жолға шығудың арасында айырмашылық бар екендігі түсінікті болды.
Мәселе: Түркістанға сапар ұйымдастырушылар ғалымдардың көпшілігі, соның ішінде имам Абу Ханифа да, әйел адамға кез-келген сапарға, тіпті бұл сапар ерікті қажылық секілді рұқсат етілген сапар болса да, жақын (махрам) туысқанысыз шығуға тыйым салатынына мүлде назар бұрмайды. Қз.: «Хашия ибн ‘Абидин» 2/465.
Ал енді егер осы сапар қабірлеге жол жүру сияқты өз негізінде тыйым салынған болса, онда ол туралы тіпті не айтуға болады?! Бұған қоса осы сапар барысында әйелдер мен ер кісілер араласып жол жүрсе ше?! Ал бұл әйелдердің Түркістанға, немесе Бекет Атаға, немесе сол сияқты жерлерге жыл сайын баратыны туралы не айтуға болады?! Бұл әйелдердің күйеулері, олардың аға-бауырлары, әкелері, ұлдары қайда?! Олар Аллаһ қорғауды бұйырған өздеріне тиісті әйелдерді мүлде бөтен еркектермен бірге бірнеше күндік сапарға жіберетіндей жүректері қызғаныштан жұрдай болғаны ма? Егер осы сапарларды ұйымдастырушылар Аллаһтың, Оның Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын), өздері ұстанатын мәзһабының имамдарының барлық тыйымдарына қол сілтеп, ұят пен ардан мүлде айырылған болса да, бұл әйелдердің туысқандары өз әйелдері туралы ойланулары қажет қой?!
Ал егер біреу-міреу Түркістанға немесе сол сияқты «әулиелі» жерлерге тек егде жастағы әйелдер ғана барады деп айтса, онда оған жауап былай болмақ:
1. Бұл өтірік. Өйткені Түркістанға да, Бекет Атаға да, басқа да осындай жерлерге де түрлі жастағы әйелдер баруда, олардың жасының ең төменгі мөлшері қандай болу керек деген шарт еш жерде айтылмаған;
2. Шариғат өзінің тыйымдарын тек жас әйелдермен ғана шектемейді;
3. Тура сол егде жастағы әйелдерге өздерінің жастарына қарамай елдің арғы басынан бергі басына кезіп, ұзақ сапарларда жүруге ұялу жарасар еді.
1-Бөлім. Әйел адамдарға өз елді мекеніндегі қабірлерді зиярат етуге рұқсат етілген бе?
Осы бөлімді тікелей қарап шығудан бұрын егер әйелдің зиратқа баруы оның ерінің құқықтарының бұзылуына, немесе әйелдер мен ерлердің араласуына әкелсе, немесе әйел қабірге жолдас әйелдерімен бос уақыт өткізу үшін шықса, немесе оның шығуында ерлер үшін азғырылу болатын болса, онда оның қабірді зиярат етуіне ғалымдардың бірауызды келісімі бойынша тыйым салынады.
Сондықтан да имам Ибн әл-Хәжж әл-Мәлики былай деген: «Әрі әйелдердің зиратты зиярат ету үшін шығуына рұқсат етілетіндігі, не етілмейтіндігі мәселесіндегі ғалымдар арасындағы келіспеушілік тек сахабалар кезіндегі әйелдерге қатысты екенін біл. Ал оның біздің кезімізде шығуына келер болсақ, онда ғалымдардан не ықпалды, не дін үшін қызғаныш танытатын адамдардан біреу болса да бұның рұқсат етілгендігі туралы пікір білдіруінен бізді Аллаһ сақтасын». Қз.: «әл-Мәдхәл» 1/251. Имам Ибн әл-Хажж осыдан жеті жүз жылға жуық бұрын қайтыс болғанына назар аударыңыздар. Ол кісі біздің кезіміздегі әйелдердің не істеп жүргенін көрсе не айтар еді?!
Сондай-ақ ханафи мәзһабының имамдарының бірі – имам Бадруддин әл-‘Айни былай деген: «Әрі осының барлығынан шығарар қорытынды – әйел кісілердің қабірлерді зиярат етуінің құпталмайтындығы, тіпті тыйым салынғандығы, өйткені олардың шығуы бүгінгі күні күнә мен бүліктерге ұласуда». Қз.: «Умдат ул-Қари» 8/70.
Сондай-ақ оқырман ханафи мәзһабының ішіндегі пікірлердің бірі әйел кісігеге өз елді-мекеніндегі қабірлерді зиярат етуге де тыйым салынған болып табылатындығын да білуге тиіс. Қз.: «әл-Бахр әр-Раиқ» 2/210; «Радд ул-Мухтар» 2/242; «Мәраки әл-Фәләх» 568-бет.
Алайда егер әйелдердің қорым-зиратты жоғарыда аталған тыйым салынған нәрселер орын алмайтын жағдайда зиярат етуі мәселесін қарастыратын болсақ, онда ең абзалырақ пікір әйел адамның қабірді зиярат етуінің құпталатындығында, егер бұл жиі және мерзімді түрде қайталанбайтын болса.
1. ’Абдуллаһ ибн Аби Муләйка ‘Аишаның (Аллаһ оған разы болсын) қорымнан үйіне қайтып келе жатқанын көріп, одан: «Уа, мүміндердің анасы! Сен қайдан қайттың?», — деп сұрағанын баяндаған. Бұған ол: «Мен ‘Абдуррахман ибн Аби Бакрдің қабірін зиярат еттім»,[1] — деп жауап берген. Сонда ’Абдуллаһ: «Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қабірлерді зиярат етуге тыйым салмады ма?», — деп сұрады. Ол: «Иә, бірақ кейіннен ол оларды зиярат етуді бұйырды», — деп жауап берді (хадис сенімді (сахих); әл-Хаким 1/376; әл-Бәйһақи 4/78 т.б.).
2. ‘Аиша былай деп баяндайтын: “Сол кезде мен Аллаһтың Елшісінен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): «Мен (зиратты зиярат жасағанда) қайтыс болғандарға не айтуым керек?», — деп сұрадым”. Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) оған: “ «Ассаләму аләйкум, қабірлердің мүмін иелері…», — деп айт”, — деді (хадис сенімді (сахих); Муслим 3/14; Нәсаи 1/286 т.б.).
Бұл хадисте Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Айшаға қабірлерді зиярат етуге рұқсат еткенініне нұсқау бар.
3. Әнас ибн Мәлик былай деп баяндайтын: ”Бірде Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қабірдің жанында отырып жылап отырған әйелдің жанынан өтіп бара жатып, оған: «Аллаһтан қорық және сабыр ет», — деді” (хадис сенімді (сахих); Бухари 3/115-116; Муслим 3/40-41; т.б.).
Бұл хадисте Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бұл әйелге ол қабірдің жанында отырғандығы үшін сөгіс білмідірмегендігіне, бірақ ол өзін-өзі ұстай алмайтындығы үшін ұрысқандығына нұсқау бар.
4. Абу Са’ид әл-Худри Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) былай дегенін баяндаған: «Мен сендерге қабірлерді зиярат етуге тыйым салатынмын, ал енді оларды зиярат ете беріңдер, өйткені бұда ғибрат бар» (хадис сенімді (сахих); Ахмад 3/38; әл-Хаким 1/374-375 т.б.).
Бұл хадисте Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қабірлерді зиярат етуге рұқсат еткен адамдардың қатарынан әйелдерді атап ысырып тастамағанына нұсқау бар. Мұның үстіне, әйелдер ғибратқа ерлерден кем мұқтаж емес.
Дегенмен, қабірлерді зиярат ету мәселесі мен кісіні жерлеу рәсіміне қатысқан адамдармен бірге қабірлерге бару мәселесін ажырата білу қажет. Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) жаназа және жерлеу рәсіміне әйелдердің қатысуына тыйым салған, бірақ мұны қатаң түрде талап етпеген.
Умм ‘Атыя былай баяндайтын: «Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) әйелдерге жерлеу рәсіміне қатысуға тыйым салған, бірақ мұны қатаң талап етпеген» (хадис сенімді (сахих); Бухари 1278; Муслим 938; т.б.).
Осыдан шыға келе, әйелдердің жаназа-жерлеу рәсіміне қатысуы құпталмайтын амал болып табылады.
2-Бөлім. Әйелдерге тұрақты және мерзімді түрде қабірлерді зиярат етуге рұқсат етіледі ме?
Осыдан алдынғы бөлімді оқып шыққан соң әйелдерге қабірлерді зиярат етуге рұқсат етілетіндігі, бұдан қалса құпталатындығы айқын болады. Алайда бұл рұқсат зияраттардың үнемі және мерзімді түрде болмауы қажет деген шектеумен шартталады.
Абу Хурайра: «Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қабірлерді жиі зиярат етуші әйелдерді лағынеттеген», — деп айтқан (хадис оны нығайтатын тізбектердің болуы себепті сенімді (сахих); Тирмизи 1056; Ибн Мәжжаһ 1576, Ахмад 8449 т.б.).
Ал Түркістанды, Бекет Атаны тағы да басқа қабірлерді зиярат ететін әйелдер дәл сол тұрақты және мерзімді зиярат етумен айналысып жатыр, өйткені олар ол жерге жыл сайын барады. Ендеше, егер Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) осындай әйелдерге лағынет айтқан болса, олар Аллаһтың разылығына қалай жетпек?!
3-Бөлім. Әйел адамның күйеуінсіз немесе үйленуге болмайтынындай жақын (махрам) адамынсыз сапарға шығуы туралы
Ибн ‘Аббас Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): «Әйел адам махрамсыз сапарға шықпайды», — дегенін баяндаған (хадис сенімді (сахих); Бухари 1862; Муслим 1341).
Әйел адамның махрамы – ол оған ешқашан үйлене алмайтындай жақын адамы (мысалы, оның әкесі, аға-інілері мен олардың ұлдары, әйелдің өз ұлы, немересі, әкесінің және шешесінің туған аға-інілері, атасы мен нағашы атасы, шешесінің күйеуі, қызының (немересінің) күйеуі, сүт бауыры т.б.). Бұл хадис әйел кісіге махрамсыз қай жерге болса да сапарға шығуға тыйым салынғандығына айқын түрде нұсқайды. Хадисте жастар мен кәрілерге, алыс немесе жақын сапарға, Қажылық немесе қажылық емес сапарға деген жіктеу келмеген.
Ал сапарды бір күн немесе күн мен түннен ұзақ деген шектейтін хадистерге келер болсақ, бұл «егер сапар бір күннен қысқа болатын болса, онда әйел кісіге оған махрамсыз шыға беруіне болады» дегенді білдірмейді. Бұл хадистер қалыптасқан жағдайларға берілген жауаптар ғана болатын.
Хафиз Ибн Хәжар былай деген: ”Ән-Науауи: «Әйел кісіге «сапар» деп атауға болатын кез-келген сапарға махрамсыз шығуға тыйым салынған. Ал тыйымды белгілі алыстықпен шектеу туралы келетін хадистерге келер болсақ, онда олар шектеулер емес, белгілі жағдайларға байланысты берілген жауаптар болған», — деп айтқан”. Қз.: «Фатх ул-Бәри» 4/97.
Сондықтан да қатарында Абу Ханифа, Шәфи’и және Ахмад сынды ұлы имамдар бар ғалымдардың көпшілігі: «Әйел кісіге махрамсыз кез-келген сапарға шығуға тыйым салынған, тіпті бұл нәпіл қажылық жасау үшін сапар болса да», — деп айтқан. Қз.: «әл-Мәжму’» 8/341; Ибн ‘Абидин «Хашия» 2/465.
Ендеше, Аллаһқа және Ақыретке иман келтірген әйелдер Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) оларға: «Әйел адам махрамсыз сапарға шықпайды», — деп айтқан болса, қалайша қабірлер аралап, Түркістанға, Бекет Атаға немесе т.с.с. жерлерге махрамдарынсыз сапарға шығады?! Бұл әйелдер өздерінің осы амалдарымен: «Біз бәрібір бара береміз!», — деп мәлімдеген болады.
Ендеше, олар Аллаһ Тағала олармен қалайша риза болуын қалайды?!
4-Бөлім. Бөгде әйелдер мен ерлердің бір жерде араласып жүріп-тұруы
Әйелдер Аллаһтың Елшісіне (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) мойынсұнбай, қабірлерді зиярат ету үшін сапарға шыққан кезде күнә жасауына қоса, осы сапарға махрамдарынсыз шыққан кезде күнәсына тағы күнә қоса, бөгде ерлермен араласып жүріп-тұрып тағы бір күнә көтереді.
Негіз – әйел кісінің үйінде отыру қажеттігінде және одан орынды себепсіз шықпау керектігінде.
Аллаһ Тағала былай деді: «Үйлеріңде отырыңдар әрі алғашқы надандық дәурінде сәнденетіндей сәнденбеңдер» («Әхзап» сүресі, 33:33).
Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) былай деген: «Әйел адам Раббысының ең үлкен разылығына үйінде отырған кезінде жетеді» (хадис сенімді (сахих); Ибн Хузайма 3/93; әт-Табарани 9/295 т.б.). Осы мәтіндерден шыға келе, егер әйел кісі шындығында да Аллаһ оған разы болғанын қаласа, онда «ата-бабаларының алдындағы парызын» өтеу үшін ел кезуі емес, үйінде отыруы қажет.
Сондай-ақ шариғат бөгде ерлер мен әйелдердің бірге араласып жүріп-тұруын қатаң айыптайды. Абу Хурайра Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) былай дегенін баяндаған: «Ерлердің намаздағы ең жақсы қатарлары – бірінші қатарлар, ал ең нашар қатарлары – соңғы қатарлары. Ал әйелдердің намаздағы ең жақсы қатарлары – бұл ең соңғы қатарлар, ал олардың ең нашар қатарлары – бірінші қатарлары» (хадис сенімді (сахих); Муслим 440; Ахмад 7366; Абу Дауд 678 т.б.).
Имам ән-Нәуауи былай деген: «Мешіттерде ерлермен бірге намаз орындайтын әйелдер үшін ең жақсы қатарлар ең соңғы қатарлар болып табылады. Бұл – соңғы қатарлардағы әйелдер ерлерден алысырақ болуы, олармен араласпауы, оларды көрмеуі, олардың қимыл-қозғалыстарын көрмеуі және олардың дауыстарын естімеуі себепті». Қз.: «Шарх «Сахих» Муслим» 4/159.
Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) тіпті намаз орындау барысында да әйелдер мен ерлерді бір-бірлерінен алыстауға қалайша үндейтініне қараңыздаршы! Намазды орындау ең игі амалдардың бірі болып табылады, ал енді қажетсіз ғана емес, бұған қоса тыйым салынған жиналыс-жиындар туралы не айтуға болады?!
Сондай-ақ шариғат бөгде ердің бөгде әйелге қарауына және бөгде әйелдің бөгде ерге қарауына тыйым салады да, назарды төмен түсіруді бұйырады. Аллаһ Тағала былай деді: ”(Мухаммад,) Мүмін ерлерге айт: (Бөгде әйелдерге қараудан) көздерін сақтасын. Әрі ұятты жерлерін (зинадан) қорғасын. Бұл олар үшін өте жақсы. Рас, Аллаһ олардың не істегендерінен хабар алушы. Мүмін әйелдерге де айт: «(Бөгде ерлерден) көздерін сақтасын. Әрі ұятты жерлерін (зинадан) қорғасын…»” («Нур» сүресі, 24: 30-31).
Сондай-ақ Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бөгде ерлер мен әйелдерге бір-бірлеріне денелерінің қандай да мүшесінінің тиюіне де тыйым салды. Мә’қил ибн Ясар Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) былай дегенін баяндаған: «Сендердің кез-келгенің үшін оның басын темір инемен тесу, оның бөгде әйелге тиіп кетуінен жақсырақ болады» (хадис оны нығайтатын тізбектердің болуы себепті сенімді (сахих); хадисті Байһақи және әт-Табарани жеткізген. Қз.: «Сахих Тарғиб уәт-Тархиб» 2/401, № 1910 – (11)).
Жоғарыда аталған барлық тыйымдар осындай жиындар мен сапарлар ұйымдастырылған кезде бұзылады.
Ал Исламның бүгінгі күні адамдарға жат болуы және әйел барлық нәрсеге қатысты ерлер сияқты болып кеткендігі ол осы себепті күнә көтермейтіндігін білдірмейді.
[1] ‘Аишаның туған бауыры.