Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) намазының сипаттамасы, тәкбірден сәлемге дейін, оны өзіңіз көргеніңіздей (4)

Шейх М.Н. әл-Әлбанидің «Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) намазының сипаттамасы, тәкбірден сәлемге дейін, оны өзіңіз көргеніңіздей» атты еңбегін жариялауды жалғастырамыз.

Күмәндар және оларға жауап

Жоғарыда баяндалғанның барлығы мен бұдан он жыл бұрын осы кітаптың кіріспесінде жазған нәрселерім болып табылады. Осы өткен уақыт ішінде сөздеріміз иманды жастарға игі әсер еткені, олардың діндері мен құлшылықтарында Исламның саф (кіршіксіз) дереккөздері болған Құран мен Сүннетке қайтудың қажеттілігіне жол көрсеткені бізге белгілі болды. Нәтижесінде олардың арасында, Аллаһқа (осы үшін) мақтау-мадақтар болсын, Сүннетке амал етіп, құлшылықтарын Сүннетке негіздеушілер көбейіп, осы арқылы танымал болып кеткендері де бар. Десек те, олардың (жастардың) кейбірінен  Сүннетке сәйкес амал жасаудан шегінгенін байқадым. Алайда олар өздеріне келтірілген дәлелдер мен имамдардың сөздерінен кейін осының уәжіп екендігіне деген күмәндары себепті емес, бірақ муқаллид (соқыр ілесуші) ұстаздарынан естіген күмәндары себепті іркіліп қалған секілді. Сондықтан да мен аталған күмәндардың арқайсысына жеке тоқтап, оларды теріске шығаруды жөн көрдім. Осы нәрсе көпшілік адамдарды  Сүннетке амал жасаушылармен бірге Сүннетті орындауға және Аллаһтың қалауымен «Құтылған топ» (әл-фирқа ән-нәжийя) қатарында болуға ынталандыруы үшін.

Бірінші күмән

Олардың кейбіреулері былай дейді: «Әрине, діни істерімізде, әсіресе, ешкімнің де көзқарасына, не ижтиһадына жол берілмейтін намаз сияқты бекітілген құлшылықтарда, Пайғамбарымыздың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) жолына қайту уәжіп, өйткені біздің құлшылықтарымыз Аллаһ тарапынан түсірілген. Алайда біз муқаллид (соқыр ілесуші) шейхтардан олардың осыны бұйыратындарын өте сирек байқаймыз. Іс жүзінде біз олардың ихтиләфты[1] құптайтынын әрі оны осы үммет үшін икемділік (таусия) деп айтатынын естиміз. Олар осындай сәттерде Сүннет жақтастарына қарсы жиі қайталайтын «Үмметімнің келіспеуі (яғни әртүрлі пікірде болуы) — (Аллаһтан түскен) мейірім» деген хадисті өз ұстанымдарына дәлел ретінде келтіреді. Олар бізге бұл хадистің сіз шақыратын және соған негізделіп осы және де басқа кітаптарды құрастырған жолға (манһажға) қайшы келетіндігін айтады. Енді осы хадиске қатысты не айтасыз?»

 Бұл сұраққа екі жауап беруге болады:

Бірінші жауап:

Хадис сахих (сенімді) емес. Бұдан қалса, ол – өтірік және негізсіз. Әс-Субки деген ғалым: «Мен бұл хадистің сенімді де (сахих), әлсіз де (да’иф), ойдан шығарылған өтірік те (мәуду’) тізбегін көрген емеспін (яғни бұл «хадисте» жеткізіушілер тізбегі мүлде жоқ – Аудармашының ескертпесі)», — деген.  Бұл хадистің мынандай ләфзбен (сөзбе-сөз) риуаят етілген (нұсқалары бар): «Сахабаларымның келіспеушілігі (әртүрлі пікірді ұстануы) сендер үшін мейірім, — және, — Сахабаларым жұлдыздар (іспетті). Олардың қайсысын үлгі тұтсаңыз, тура жол табасыңдар». Бұл хадистердің екеуі де сенімді (сахих) емес. Олардың біріншісі тым әлсіз, ал екіншісі — ойдан шығарылған (мәуду’). Мен бұған қатысты түйінді сөзімді «Силсилә әл-Әхадис әл-Да’ифа уәл-Мәуду’а» (кітабында) (№№ 58, 59, 61) айтып өткенмін.

Екінші жауап:

Бұл хадис Қасиетті Құранға қайшы келеді. Өйткені діндегі қарама-қайшылықтарға тыйым салып, ауызбірлікті бұйыратын аяттар көпке танымал әрі еске салуды да қажет етпейді. Алайда олардың кейбіреуін мысал ретінде келтірген пайдалы болады.. Аллаһ Тағала былай деп бұйырған:

ولا تنازعوا فتفشلوا وتذهب ريحكم) الأنفال (46

«Тартыспаңдар, әйтпесе қорқып қаласыңдар да, күштерің кетіп қалады» («әл-Әнфәл» сүресі, 46-аят);

ولا تكونوا من المشركين من الذين فرّقوا دينهم وكانوا شيعا كل حزب بما لديهم فرحون)  الروم(32 —31

«Діндерін бөліп, (түрлі) топтарға айналған мүшріктерден болмаңдар! Олардың әр тобы өздеріндегіге (өз жолына) мәз» («Рум» сүресі, 31-32-аяттар), — және:

  ولا يزالون مختلفين. إلا من رحم ربكّ ) هود     (119 -118 

«Олар ұдайы талас-тартыста. Тек Аллаһ мейіріміне бөлегендер ғана (ондай емес)» («Һуд» сүресі, 118-119-аяттар).

Егер Раббымыздың мейіріміне бөленгендер келіспеушіліктерге түспейтін болса, ал өтірікті жақтаушылар оларға кірісетін болса, онда қалайша келіспеушілікті мейірім деп атауға болмақ?

Сөйтіп, хадистің тізбек те, мәтін де жағынан сахих (сенімді) еместігі сенімді түрде анықталды. Сондықтанда (бізге) Кітап және Сүннет бойынша амал етуді тоқтату үшін осы хадисті басшылыққа алуға болмайтындығы айқын болады, ал оларға сәйкес амал жасауды бізге имамдардың (өздері) бұйырған.

Екінші күмән

Басқалары: «Егер діндегі келіспеушілік тыйым салынған болса, онда сахабалар мен олардан кейінгі имамдардың ихтиләфы жөнінде не айтасыздар? Олардың келіспеушіліктері мен олардан кейін өмір сүргендердің келіспеушіліктері арасында айырмашылық бар ма?», — дейді.

Жауап:

Әрине, бұл екі келіспеушіліктердің арасында үлкен айырмашылық бар. Ол екі жақтан көрініс табады: 1) себебінен; 2) әсерінен (нәтижесінен)

I.            Сахабалардың ихтиләфына келсек, оның болмауы мүмкін емес еді және ол түсінудегі табиғи әртүрлілік болып табылатын: олар өзара келіспеушілікке өз еркімен түспейтін.

Бұдан тыс, олардың заманында олар арасындағы айырмашылықтарға келтіретін басқа да факторлар болатын, бірақ бұл факторлар олардың замандарынан кейін жойылып кетті[2].

Ихтиләфтың мұндай түрінен түбегейлі құтылу мүмкін емес, әрі сөгіс білдіруге қажетті шарттардың — ал бұл  келеіспеушіліктегі қасақаналық пен қасарысу — болмауы себепті оларды (сахабаларды) жоғарыда аталған аяттарда меңзелетін айыпталатын адамдар санатына жатқызуға болмайды.

Алайда бүгінгі күні муқаллидтердің арасындағы орын алып жатқан келіспеушіліктер үшін үзір (ақталатын сылтау) жоқ.

Олардың біреуіне Аллаһтың Кітабы мен Сүннеттен оның мазһабы емес, өзге біреу қолдайтын дәлел келтірші, ол бұл дәлел оның мазһабына сәйкес келмейтіндігі себепті ғана одан бет бұрады.  Оның ұстанатын мазһабы — түпнегіз (әсл) немесе Мухаммадтың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) әкелген діні, ал басқа мазһаб — күші жойылған басқа бір дін сияқты. Ал өзгелері бұған мүлдем қарама қайшы шектен шығушылыққа түседі де: «Бұл мазһабтар, өздерінің ауқымды қарама-қайшылықтарымен қоса түрлі заңдар (шариғаттар) іспетті», — деп санайды. Олардың кейінгілері[3]: «Мұсылман адам олардың қай-қайсысынан болсын (яғни мазһабтардан – аудармашының ескертпесі) қалаған нәрсесін алса да, қалаған нәрсесін тастаса да — мұның оқасы жоқ, өйткені олардың барлығы да шариғат!», — деп ашық айтты.

Осы адамдардың екі санаты да өздерінің жалғасып жатқан келіспеушіліктерін «Үмметімнің келіспеушілігі мейірім» деген жалған хадиспен ақтайды. Әрі біз олардың көбі осы хадисті дәлел ретінде қолданатынын жиі естиміз!

Олардың кейбіреулері бұл хадистің себебіне нұсқайды да: «Ақиқатында келіспеушілік — бұл мейрім, өйткені онда үммет үшін кеңшілік бар», — деп оны ардақтайды.

Бұл «себеп» Құранның  жоғарыда келтірілген айқын аяттары мен  имамдардың осыдан бұрын келтірілген сөздерінің мазмұнына қайшы келуімен қоса, кейбір имамдардың мұны жоққа шығаратын мәтіндік куәліктері   де (насс) бар.

Ибн әл-Қасим: «Мен Мәлик пен әл-Ләйстің Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабаларының арасындағы келіспеушіліктері туралы: «Бұл – адамдардың: «Осыда кеңшілік бар», — деп айтып жүрген нәрсесі емес. Жоқ, бұл олай емес, алайда мұның мәні (олардың кейбіреулері) қателескендерінде, ал (кейбіреулерінікі) дұрыс болғандығында», — деп айтқанын естігенмін».[4]

Әшһаб: «Бірде  Мәликке сенімді адамдар Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабаларынан жеткізген сахих хадисті қабылдайтын адам туралы «Сіз осыда қандай да бір кеңшілік көріп тұрсыз ба?» деген сұрақ қойылды. Ол: «Жоқ, Аллаһпен ант етемін, егер мұндай  адам ақиқатқа қол жеткізгісі келсе.  Ақиқат біреу ғана. Қарама-қайшы екі сөздің (көзқарастың) екеуі де дұрыс болады ма екен? Ақиқат әрі дұрысы біреу ғана!», — деп жауап берді», — деген.[5]

Имам әш-Шәфи`идің пікірлесі әл-Музани былай деген: «Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабалары шындығында да (кейбір мәселелер бойынша) келіспеушілікке түскен, әрі олардың  біреулері басқаларының қателерін тапқан. Олардың кейбіреулері басқаларының айтқандарына (зейін қойып) қараған әрі оларды тексеріп отырған. Егер олардың барлық айтқан сөздері дұрыс болғанда, олар осылай істемес еді. Омар ибн әл-Хаттаб Убай ибн Кә’б пен Ибн Мәс’удтың арасында (екі адамның) бір көйлекпен намаз оқуы жөнінде келіспеушілік орын алған кезде ашуланды. Убай: «Бір көйлекпен намаз оқу дұрыс-ақ», — десе, Ибн Мәс’уд: «Ия, ақиқатында, бұл тек киім тапшылық кезде ғана осылай», — деді. Сонда Омар ашуланып шығып: «Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) адамдар оларға қарап, өнеге алатын екі сахабасының арасында келіспеушілік туындағаны ма?! Убай шындықты айтты, Ибн Мәс’уд та кемшілік жасамады. Бірақ бұдан кейін біреудің осы мәселе жөнінде тартысатынын естісем, (былай және былай) етемін», — деді».[6]

Әл-Музани сондай-ақ былай деген: «Адамдардың арасында келіспеушіліктерді рұқсат етілген деп санап: «Екі ғалым қандай бір мәселе бойынша ижтихад жасап, бірі (ол туралы): «Хәлал»,  — ал басқасы: «Харам», — десе, олардың екеу де өз ижтиһадтарымен ақиқатқа жетті», — дейтін адам бар.  Онда мұндай адамнан: «Сен осыны түпкі деректемеге (яғни Құран мен Сүннетке)  негізделіп айтып тұрсың ба, әлде қияспен (ұқсастық бойынша теңеумен) бе?», — деп сұрау қажет.  Егер ол: «Түпкі деректемеге», — десе, онда оған: «Егер Құран келіспеушілікті теріске шығарса, онда сенің сөздерің қалайша түпкі деректемеге  негізделген бола алады?», — деп айту керек; ал егер ол: «Қиясқа», — десе, онда оған: «Егер түпкі деректеме келіспеушілікті жоққа шығарып тұрса, онда сенің қияспен пікір құруға негізделіп, келіспеушілік рұқсат етілген деп айтуыға қандай негіз болуы мүмкін?  Бұны ғалым түгілі кез-келген дүрыс ойлайтын адам да қабылдауға келмейді», — деп айту керек».[7]

Әрі қарай біреу:  «Сен имам Мәликтен келтірген: «Ақиқат біреу ғана, ол бірнешеу болмайды», — деген сөздер шейх әз-Зарқа`тың «әл-Мадхәл әл-Фиқһи» кітабында: «Абу Жәғфар әл-Мансур, одан кейін әр-Рашид (Һарун әр-Рашид) деген халифалар имам Мәликтің мазһабы мен оның «әл-Муатта» кітабын Аббасилер мемлекетінің сот жүргізу кодексі ретінде бекіткісі келгенде, (имам) Мәлик ол екеуіне осылай істеуге тыйым салып: «Ақиқатында, Аллаһтың Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабалары екінші дәрежелі (тармақты) мәселелерде тартысқан, әрі олар әртүрлі қалаларда еді, алайда олардың әрбірі дұрыс айтатын», — деп жеткізілген дерегіне қайшы келеді», — деп айтуы ықтимал.

Мен бұған (келесідей етіп) жауап беремін: Ақиқатында, имам Мәликпен (Аллаһ оны рақым етсін) орын алған бұл оқиға кең тараған, алайда оның соңында келген «алайда олардың әрбірі дұрыс айтатын» деген сөздерінің негізі маған өзім зерттеген бірде-бір риуаяттар мен дереккөздерден білгісіз,[8] уа, Аллаһ, тек Абу Нуайм ғана «әл-Хилят әл-Әулияда» (6/332) келтірген, (жеткізушілер) тізбегінде әл-Миқдад ибн Дауд деген кісі бар бір ғана риуаяттан басқа. Ал оны (әл-Миқдад ибн Даудты) әз-Зәһаби өзінің «әд-Ду’афа» кітабында  әлсіз риуаятшылар қатарына енгізген. Бұдан қалса бұл хабардың сөздері біраз басқаша: «…..бірақ олардың әрқайсысы өзінше дұрыс айтты (немесе әркім өзінікін дұрыс көрді)», — деп келген. Сөйтіп «өзінше» деген сөз хадистің «Мәдхал» кітабында келтірілген риуаяты жасанды екенін көрсетеді. Егер ол, жоғарыда айтылғандай, имам Мәликтен сенімді жеткізушілер арқылы жеткен: «Ақиқат біреу ғана, ол бірнешеу болмайды», — деген сөздеріне қайшы келсе, онда қалайша «енгізілген» болмасын?! Сахабалар мен табиғиндердің имамдары, сол сияқты төрт мужтаһид имам да осыны ұстанады.

Ибн Абдул-Бәрр «Жәми’ Бәйан әл-‘Илмде» (2/88) былай деп айтты: «Егер екі қарама-қарсы көзқарастың екеуі де дұрыс болғанда, онда сәлафтар бір-бірінің ижтиһадтарын, үкімдері мен пәтуаларын қате деп санамас еді.  Қарама-қайшы екі нәрсенің екеуінін де дұрыс болғанын ақыл да қабылдамайды. «Бір дәлелде екі (қарама-қайшы) шекті біріктіру  – толығымен тантық (әрі шындықтан қашу)».

Ал егер біреу: «Егер имам Мәликтен жеткізілген деректегі (соңғы сөздердің) жалғандығы дәлелденген болса, онда не себепті ол (халифа) әл-Мансурға адамдарды өзінің «әл-Муатта» кітабының негізінде біріктіруге тыйым салып, — халифаның бұл ұсынысына келісімін бермеді?», — деп сұраса, оған былай деп жауап беруге болады:

Деректердің ішінен оқығанымның ішіндегі осы сұраққа берілетін жауаптың ең жақсысысын хафиз Ибн Касир «Шарх Ихтисар ’Улюм әл-хадис» (31-бет) деген еңбегінде келтіреді. Онда ол имам Мәликтің: «Ақиқатында, кейбір нәрселерде адамдардың (пікірлері) бір жақты болған (үйлескен) әрі олар туралы біз білмейтін нәрселерді білген», — деп айтқан сөздерін атап кетеді. Бұл, Ибн Касирдің (Аллаһ оны рақым етсін) айтқанындай, оның жетік білімі мен ынсаптылығының көрінісі еді.

Сөйтіп, келіспеушіліктің кез-келгені рақым емес, керісінше, жамандық екені дәлелденді. Алайда адамдардың арасындағы келіспеушіліктің айыпталатын да, мысалы, өз мазһабын соқыр түрде жақтау сияқты және рұқсат етілетін, мысалы, сахабалар мен оларға ілескен имамдардың (Аллаһ бізді олармен бірге тірілтіп, оларға еруді нәсіп етсін!) келіспеушілігі сияқты ол үшін адамдарды айыптауға болмайтын түрлері де болады.

Осыдан сахабалардың келіспеушілігі мен муқаллидтердің (соқыр түрде ілесушілердің) келіспеушілігі екеуі бір нәрсе емес екендігі әп-айқын болды. Сөзімізді түйідесек:

Сахабалар келіспеушілікке түспеу мүмкін болмаған кездерде ғана пікірлері бірікпейтін. Алайда олар келіспеушілікті сөгетін және мүмкіндігінше одан қашатын. Ал муқаллидтерге (соқыр түрде ілесетіндерге) келер болсақ, олар басым жағдайда келіспеушіліктерден қашып құтылуға мүмкіндіктері болса да, келісімге де келмейді, бірігуге де ұмтылмайды, әр іс жүзінде келіспеушілікті қолдайды.  Демек, келіспеушіліктің (ихтиләфтың) осы екі түрінің арасында өте үлкен айырмашылық  бар.

Бұл — келіспеушіліктерге себептер түрғысынан қатысты нәрселер.

ІІ. Ал (келіспеушіліктің осы екі түріне) олардың әсері жағынан қарасақ, онда олардың арасындағы айырмашылық бұдан да анық болады.

Сахабалар (Аллаһ олардан разы болсын) тармақты мәселелер (әл-фуру’) бойынша әртүрлі пікірлерде болуына қарамастан, олар араларында алауыздықты туындатататын және біртұтастықты бұзатын нәрселерден аулақ болып, бар күш-жігерлерімен сыртқы біртұтастықты сақтауға тырысатын.

Мысалы, олардың арасында (намазда) «бисмилләһті» дауыстап айтуды орынды деп санағандары да, бұлай санамағандары да болды. Сондай-ақ олардың арасында (намазда) қол көтеру керек деп санағандары да, олармен келіспегендері де болды. Олдардың кейбірі: «Әйелге қол тигізу дәретті бұзады», — десе, басқалары бұл пікірге қосылмаған. Алайда, осыған қарамастан олар намазды бірге, бір имамның артынан ұйып орындайтын. Олардың ешқайсысы өзінің пікірінен (мазһабынан) басқа пікірді (мазһабты) ұстанған имамның артынан ұйып намаз орындаудан бас тартпайтын.

Ал муқаллидтерді алатын болсақ, олардың келіспеушілігі мүлдем осыған қарама-қайшы. Өйткені олардың (келіспеушілігінің) салдарынан мұсылмандар Исламның қос куәлігінен кейінгі ең ұлы тірегі болған намаздың өзінде бөлінетін болды. Олар «мазһабы өзге имамның артынан орнындалған намаз басқа мазһабты ұстанатын адам үшін дұрыс емес, немесе кем дегенде мәкруһ» деген желеумен бір имамның артынан ұйуды қаламайды. Бұны біз естідік те, көрдік те,  әрі бізден басқалар да көрді.[9] Бүгінгі күні кең таралған мазһабтардың кітаптарында (осындай намаздың) мәкруһ немесе жарамсыз екендігі туралы кесімді түрде айтылған болса, біз бұны қалай жоққа шығарамыз? Дәл осының салдарынан кейбір орталық мәртебеге ие мешіттерде төрт (мазһаб бойынша бөлек-бөлек намаз оқитындардың) имамдарына намазды бірінен кейін бірі (кезекпен) оқитын төрт михрабтың, бір имам намаз жүргізіп тұрса, басқалар өздерінің имамдарын күтіп тұрғанын көруге болады!

Іс жүзінде, кейбір муқаллидтердің (соқыр түрде ілесушілердің) тартыстары оларды бұдан да сорақы нәрселерге жеткізді, мысалы, ханафи мазһабын ұстанатын ердің шәфи`и мазһабын ұстанатын әйелге үйленуіне тыйым салынатындай жағдай. Кейін «муфти әс-сақаләйн» («адамдар мен жындардың муфтиі) деген атақ телінген ханафи мазһабының атақты ғалымдардың бірі осы мәселеге қатысты «ханафи мазһабын ұстанатын ердің шәфи`и мазһабын ұстанатын әйелге үйленуіне болады» деген пәтуасы шықты. Ол өз шешімін: «Ол әйелді Кітап иелері (христиан және яһуди. – аудармашыдан (қз.)) әйелдерінің үкіміне түсіріп, үйленуге болады», — деп дәлелдеді. Мұны және олардың біраз кітаптарында айтылғандарды:  «Керісінше жасауға (яғни ханафи мазһабын ұстанатын әйелді шәфи`и мазһабын ұстанатын ерге беруге), Кітап иелеріне мұсылман әйелді беру рұқсат етілмегендей, рұқсат етілмейді», — деп түсінуге болады.

Бұл екі мысал, ал олар өте көп, кез-келген ақылды адамға (мұсылмандардың) кейінгі ұрпақтарының (хәлафтардың) келіспеушіліктерінің  және сол келіспеушіліктерінде алдынғы ұрпақтардан (сәлафтардан) айырықша қасарысып тұрып алуының кесірлі әсерін көрсету үшін жеткілікті болып табылады. Ал сәлафтардың келіспеушіліктеріне келер болсақ, оның үмметке деген ешбір кері әсері болған жоқ. Осыдан шыға келе (мұсылмандардың) алғашқы ұрпақтары кейінгі ұрпақтардан айырықша дінде бөлінуді тыйым салған аяттардан қауіпсіздікте болды. Біздің барлығымызды Аллаһ Өзінің Тура Жолына салсын!

Әттең, олардың (кейінгілердің) келіспеушіліктері кесірін тек олардың өздерімен ғана шектеп, оны Исламға шақырылатын басқа адамдарға таратпағанда,  бұл мұншалықты ауыр болмас еді. Алайда, өкінішке орай, олар өз келіспеушіліктерін кәпірлердің көз алдына дүние жүзінің көптеген қалалары мен елдеріне жария етеді, ал олардың келіспеушіліктері көптеген адамдардың  Аллаһтың Дініне кіруіне бөгет болуда.  Құрметті оқытушы Мухаммад әл-Ғазалидің «әз-Заләм минәл-ғарб» («Батыс қараңғылығы») деген кітабында (200-б.) мынандай оқиға келтіріледі:

«Америкалық Принстон университетінде өткізілген конференцияда баяндама жасаушылардың бірі шығыстанушылар мен исламға шабуыл жасаушы адамдар арасында жиі көтерілетін «Мұсылмандар өзгелерді шақыратын Исламды  нақты белгілеу үшін, әлемге оның қай ілімін ұсына алады? Суннеттіктер ұстанатын ілімді ме, әлде шиғалар ма, немесе имамилердің ілімін бе, әлде зайдилердің бе? Бұдан қалса, осы (топтардың) барлығы өздерінің іштерінде бөлінуге түскен. Бұдан тыс, олардың бір тобы ойлаудың өрлеуінің шектелгендігіне сенсе, басқасы көне заманға барып тірелетін ойлаудың өзгермейтініне сенеді» деген сұрақты көтерді».

Нәтижесінде Исламды уағыздайтындардың өздері сасқандықтан уағыздалатын  адамдарын да абыржуға салып қойған жағдай орын алды», — деді[10].

Мухаммад Султан әл-Мә’сумидің (Аллаһ оны рақым етсін) «Һадияту әс-Султан илә муслими биләд әл-Жәбан» («Султанның Жапония мұсылмандарына тартуы») атты еңбегінің кіріспесінде (былай делінген):

«Маған Қиыр Шығыста орналасқан Жапония еліндегі Токио мен Осака қалаларынан сұрақ келіп жетті. Олардың  мазмұны былай: «Исламның шынайы мәні қандай? Исламдағы мазһаб (мектеп, жол) деген не? Исламға келген адамның төрт мазһабтың біреуін, яғни мәлики, ханафи, шәфиғи, ханбалиді ұстануы міндетті ме әлде міндетті емес пе?

Өйткені бізде осыған байланысты үлкен талас пен қатты дау болды. Бірнеше жапондық азаматтар ақыл таразысына салып  ойланғаннан соң Ислам қабылдап, лайықты сенімді тапқысы келді. Бұл туралы олар Токиодағы мұсылман қауымына мәлімдеді. Оларға жауап ретінде Үндістандағы бір топ: «Ислам дінін ұстанушылар имам Абу Ханифаның мазһабын ұстануға міндетті, себебі Абу Ханифа — «үмметтің жарық сәулесі»», — деп мәлімдеді. Алайда Индонезиядан шыққан бір топ мұсылман: «Керісінше, — шәфиғи мазһабын ұстану керек», — деді. Осыдан кейін мұсылмандар арасында талас басталып кетті.

Мұндай сөздерді естіген жапондықтар қатты таң қалып, Исламды қабылдауға күмәндана бастады. Міне, осылайша, мазһаб мәселесі жапондықтардың Ислам қабылдауына кедергі болды».

Үшінші Күмән

Ал кейбіреулер біздің Сүннетке ілесуге және имамдардың оған қайшы келетін пікірлерін қабылдамауға деген шақыруымыз олардың көзқарастарынан және олардың ижтиһадтары мен пікірлерінен пайда алудан толық бас тартуды білдіреді деп ойлайды.

Жауап:

Бұл ақиқаттан тым алыстап кеткен пікір. Бұдан қалса ол мүлдем жалған , өйткені біздің жоғарыда айтып кеткен сөздеріміз әп-айқын түрде осы пікірді терістеуге дәлел бола алады. Әрі біздің бүкіл шақыруымыздың мәні  — дау туындағанда немесе бұрын туындамаған мәселе бойынша жаңа үкім шығарғанда мазһабты дін ретінде ұстанып, оны Құран мен Сүннеттің орнына қоюды тастау керектігіне келіп үйлеседі.  Өйткені қазіргі кезде құқықты зерттеп жүргендер адамның жеке басына, некеге, талаққа т.с.с.  мәселелерге қатысты жаңа ережелерді бекіткенде дұрысты бұрыстан, ақиқатты жалғаннан ажырату үшін Құран мен Сүннетке сүйенудің орнына дәл осылай істеп жатады. Олар өздерінің осындай әрекеттерін «олардың келіспеушіліктері — мейірім» деген (тұжырымдарымен), сондай-ақ өздерінің пайымдауларынша  барынша рұқсат етуді, жеңілдік жасауды ұсынуды мақсат етіп көздейтін ой-ниеттерімен ақтайды. (Бұған қатысты) Ибраһим әт-Тәймидің: «Әрбір ғалымның рұқсат еткенін ала берсең, бойыңа жамандықтың барлық түрі жиналады», — деп айтқаны нендей жақсы! Бұны Ибн Абдул-Бәрр «Жәми Байан әл-‘Илмде» (2/91-92) жеткізіп, артынша: «Бұл мұсылмандардың бірауызды келіскен пікірі (ижма`), (әрі мен) бұған қатысты келіспеушілікті білмеймін», — деген.

Біз де тура сол рұқсат ету мақсатын ғана көздейтін рұқсат етулерге деген құштарлықты сөгеміз, ал бұл, өздеріңіз көріп тұрғаныңыздай, ижма`мен үйлеседі.

Алайда, имамдар ортақ пікірге келмеген және Құран мен Сүннетте тікелей және айқын нұсқауы болмаған, немесе (әлдебір мәселені) нақтылау қажет болған жерлерде ақиқатты тану үшін, олардың айтқан сөздеріне жүгінуге, олардың көзқарастарынан пайда алуға, сондай-ақ олардың ой-тұжырымдарынан болған көмекке келер болсақ, онда біз бұны жоққа шығармаймыз. Іс жүзінде, біз, керісінше, осыны бұйырып, соған үндейміз, өйткені мұның Құран мен Сүннетке жүгініп, тура жолмен жүргендердің кез-келгені үшін пайдасы (бар деп) үміт етіледі. Ибн Абдул-Бәрр (Аллаһ оны рақым етсін) былай деген (2/172): «Сондықтан, бауырым, негізгі мәтіндерді (әсл) жаттап, соларға көңіл бөлгенің жөн. Сондай-ақ біліп қой, кімде-кім сүннеттерді және Құранда айтылған үкімдерді сақтауға қам жасаса, кім фәқиһтердің айтқандарына (тұжырымдарына) назар салып, оларды өз ижтиһадына көмекші құрал, ізденіс жолдарына кілт және бірнеше мағынаны қамтыған сүннеттерге түсінік (тафсир) етіп алып, кез келген жағдайда, ешнәрсеге қарамастан, бойсұну міндетті болған сүннетерде ешкімге еліктемесе, ғалымдар секілді Сүннетті сақтауда тыным таппаса, әрі зерттеу, түсіну және саралауда соларды үлгі тұтса, оларға тигізген пайдалары мен ескертпелері үшін алғыс айтса, оларды дұрыс тапқаны үшін мақтап, қателікке жол берулері де мүмкін екенін мойындаса, сол адам игі сәлафтар жолын ұстанған білім ізденуші, өз үлесіне жеткен, дұрыстығы анық, Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетіне, сахабалардың (Аллаһ олардан разы болсын) жолына ілесуші болып табылады.

Ал кім назар салуды (зерттеуді) өзі үшін артық (іс деп) санаса, біз айтқан нәрселерді жасамаса, жеке көзқарасымен Сүннетке қарсы келіп, өз түсінігіне қайтаруға тырысса, сол өзі адасып, басқаларды адастырған болады.

Ал кім осының барлығын білмей, білімсіз пәтуа беретін болса, сол көрсоқыр, тура жолдан мүлдем адасқан болады» (Ибн ‘Абд әл-Бәрр дәйексөзінің соңы – Аудармашының ескертпесі).

Төртінші күмән

Кейбір муқаллидтердің арасында оларға (қандай да бір мәселе бойынша) өздерінің мазһабтарымен қайшы келетін Сүннетті орындауға кедергі жасайтын тағы да бір кең тараған адасушылық бар: олар: «Сүннетке ілесу – мазһабтың негізін салушының қателіктерін табуға әкеледі», — деп ойлайды. Ал олар үшін имамдардың қателіктерін табу оларды кемсіту, айыптау дегенді білдіреді; өйткені кез-келген жеке мұсылманды кемсітуге рұқсат етілмесе, онда қалайша олар өз имамдарының біреуін кемсіте алмақ?

 Жауап:

Осы сияқты тұжырымдар түгелімен өтірік әрі олар Сүннетті түсінудегі ауытқудан туындайды, өйткені қалайша есі дүрыс мұсылман адам осындай дәйек келтіре алмақ?!  Аллаһтың Елшісінің өзі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын):

«إِذَا حَكَمَ الْحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ فَأَصَابَ؛ فَلَهُ أَجْرَانِ، وَإِذَا حَكَمَ، فَاجْتَهَدَ فَأَخْطَأَ؛ فَلَهُ أَجْرٌ وَاحِدٌ».

«Егер үкім шығарушы ынта (ижтиһад) танытып, шешім шығарса әрі оның шешімі дұрыс (яғни Құран мен Сүннетке сәйкес) болса, оған екі сауап жазылады, ал егер ол ынта (ижтиһад) танытып шешім шығарса әрі қателессе, онда оған бір сауап жазылады», — деген.[11] Бұл хадис әлгі дәйекті теріске шығарады әрі бір адам: «Пәлен қателесті», — десе, онда ол сөздің шариғаттағы мағынасы «Пәлен бір сауап алды» дегендігін ешбір түсініксіздіктерсіз нақты түсіндіріп береді. мағынасы айқындалады. Егер ол адам оның қателіктерін тапқан адамдардың пікірінше  бір сауапқа ие болса, онда қалайша оларды (имамдардың) намысын қорлауда айыптауға болмақ?! Қалайша ол кемсітілген болмақ? Осы тәрізді айыптаулар негізсіз екені күмәнсіз-ақ, әрі оларды тағатындардың кез-келгені оларды кері алуға тиіс. Әйтпеген жағдайда оның өзі мұсылмандарды, жай мұсылмандарды ғана емес, сахабалар мен табиғиндердің, олардан кейін өмір сүрген мужтаһид имамдар мен басқалардың ішіндегі өздерінің ұлы имамдарын кемсіткендерден болады. Бізге осы атақты тұлғалардың бір-бірінің қателеріне нұсқағандығы және бір-бірінің пікірін теріске шығарғандығы[12] сенімді түрде белгілі болғандықтан, істің мәні осылай болып тұр. Ендеше ақыл-есі сау адам: «Олар бір-бірін балағаттады», — деп айта алады ма? Жоқ! Шын мәнінде, сахих хадистердің бірінде Аллаһ Елшісінің өзі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Абу Бәкрге ол бір адамның түсін жорығанда қателік жібергенінен нұсқап: «أَصَبْتَ بَعْضَاً وَأَخْطَأْتَ بَعْضاً» «(Айтқандарыңның) бір бөлігі дұрыс, бір бөлігі қате», — деп айтқаны жеткізіледі.

Осындай адасушылық өз жақтастарына тигізетін таңқаларлық әсерлерінің бірі – осы нәрсе оларды мазһабтарына сәйкес келмеген Сүннетке ілесуден тосатындығы. Өйткені, олардың түсінігінше, оған (Сүннетке) ілесу — имамды кемсіту болмақ та, ал Сүннетке қайшы келіп болса да имамға ілесу — оны құрметтеу және ұлықтау болып табылады. Осы себептен олар  осындай «кемсітуден» қашып, тақлидке (соқыр ілесушілікке) қасарысып тұрып қалады.

Негізінде, олар осындай көзқарастары себебінен бұдан да жаман нәрсеге тап болғанын ұмытып кетті, әрі мен: «Ұмытқандай болды», — деп айтып жатқан жоқпын. Оларға былай деп айту керек: «Егер біреуге еру — оны құрметтеу, ал оған қарсы келу — оны кемсіту болса, онда қалайша сендер Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетіне мойынсұнбау танытып, оған ілеспейсіңдер де, Сүннетке қайшы келген нәрседе, мазхабтың имамына ілесуді абзал көресіңдер, өйткені имам күнәсіз емес, ал оны оны кемсіту күпірлік емес ғой. Егер сендердің айтуларыңа сәйкес имамға қарсы келу оны кемсіту болса, онда Аллаһтың Елшісіне (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қарсы келу іс жүзінде оны одан артық кемсітеді ғой; шын мәнінде бұл ашық күпірлік, Аллаһ бізді бұдан сақтасын!  Оларға осылай деп айтылса, олар бір сылтаудан басқа жауап келтіре алмайды. Біз ол сылтауды кейбіреулерінен талай рет естігенбіз. Ол — «Расында, біз бұл сүннетті мазһаб имамына сеніп тастадық, ал оның Сүннет туралы бізге қарағанда білімі көбірек» деген сөз.

Бұл тұжырымға жан-жақтан жауап беруге болады. Бұл жауаптар осы кіріспеде жан-жақты қаралып қойды. Міне, сол себепті де мен Аллаһтың қалауымен (мұндай мәлімдемелерге) ең дәлелді жауап болып табылатын осы тәсілдердің бірімен шектелемін.

Мен былай деймін:

Сіздердің мазһабтарыңыздың имамы Сүннетті сендерден жақсырақ білетін бір-ақ адам емес: іс жүзінде  ондаған, тіпті жүздеген имамдар Сүннет туралы сендерден жақсырақ біледі. Сондықтан да, егер сенімді сүннет (амалы) сіздердің мазһабтарыңа қайшы келетіндей, әрі оған осы имамдардың бірі ілескен жағдай орын алып жатса, онда осы жағдаяттарда сіздерге де  осы сүннетті  қабылдау керек болады. Сендердің жоғарыда келтірген тұжырымдарың бұл жерде пайдасыз болғандықтан, өйткені сіздің қарсыласыңыз сізге: «Біз бұл сүннетке, оған амал жасаған имамға сеніп, амал жасадық. Осындай жағдайда осы имамға ілесу (иттиба`) Сүннетке қайшы келген имамға ілесуден абзалырақ болады», — деп жауап береді.  Әрі осы түсіндірме, егер Аллаһ қаласа, ешкімнен жасырын емес.

Жоғарыда айтылып кеткендерге сүйеніп, мен былай деп айта аламын:

Біздің бұл кітабымыз Аллаһтың Елшісінен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) оның намазының сипаттамасына қатысты сенімді сүннеттерді жинақтағандықтан, бірде-бір адамда оған сәйкес амал етпеуге орынды себеп жоқ, өйткені бұл кітапта ғалымдар бірауызды бас тартқан ешнәрсе жоқ! Алайда әрбір жағдайда олардың кейбіреулері оны қолдады, ал (нақты бір мәселе бойынша) қолдамағандары ақтауға және (Аллаһтан) бір сауапқа ие, өйткені оған мәтіндік хабар (насс) не мүлде жетпеген болуы мүмкін, не ол оған сенімді дәлел ретінде қолдануға мүмкіндік бермейтін жолмен немесе ғалымдардың арасында белгілі болған басқа да  бір себептермен жеткен болуы мүмкін.

Ал одан кейінгілерден кім болсын өз алдында сенімді мәтіндік дәлелге (насс) ие болса, тақлидпен ақталуына болмайды, өйткені оған қатесіз мәтінге ілесу (иттиба`) уәжіп болады.  Кіріспеміздің (негізгі) мақсаты да осы. Өйткені Аллаһ Тағала:

} يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

«Ей, иман келтіргендер! Аллаһ және Оның елшісі сендерді тірілтетін нәрсеге (дінге) шақырса, оны қабыл алыңдар да, Аллаһтың адам мен оның жүрегі арасында екенін және Оның алдына жиналатындарыңды біліңдер!» (әл-Әнфал сүресі, 24-аят), — деді.

Ал Аллаһ хақты айтып, Тура Жолға бастайды. Ол ең жақсы Қамқоршы әрі ең жақсы Жәрдемші. Мухаммадқа, оның үй-іші мен сахабаларына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын. Барлық мақтау әлемдердің Раббысы Аллаһқа тән.

 Дамаск, 20/05/1381 һ.ж. 

Мухаммад Насыруддин әл-Әлбани