Абу Ханифаның әдісі

Абу Ханифа ұлы фақиһ еді және ол осы өте маңызды ғылымның әдіснамалық негіздерін жасап шығарды, ал оларды мұндай формада оған дейін ешкім қолданбаған  еді. Осы себепті ол өзінің әдістемесін толық түсінбейтін адамдардың тарапынан жиі сыналатын. Бұл табиғи да, өйткені кез келген істе алғашқылардан болу қиын іс. Бұдан тыс, ұлы ұстаз кең дүниетанымға ие ілгерішіл және еркін ойлы адам еді. Ол орынсыз діни догматизмге ешқашан түспейтін. Бұл мүмкін де емес еді, өйткені ол өзінің ұстаздық әдістерін пікірталастыруға негіздеп құратын. Ол (шариғатқа негізделетін) кез келген пікірге төзімділікпен және түсінушілікпен қарайтын және сау ақыл-парасатты адамдардың дәйекетерін назар қойып зерттейтін. Тек Уахидің (нассам) сөзіне ғана ілесетін кейбір адамдар оны тіпті Ислам заңының кейбір ережелерінен орынсыз  ауытқуда негізсіз айыптайтын. Мұндай адамдардың субъективтігінен (өз тұжырымына жүгінуінен) туындаған осындай корсеватизм және сөзбе-сөзділік тек Абу Ханифа үшін ғана емес, барша ілгерішіл ойлайтын адамдар үшін кедергі болып табылатын еді. Діни догматиктер ұлы имамдардың және ғалымдардың ілгерішіл әдістерін түсінбейтін және олардың іс-әрекетіне бөгет жасайтын. Алайда Абу Ханифаның және басқа да ағартушы имамдардың және ғалымдардың  артықшылығы – олар осының барлығына қарамастан, өздерінің ұстанымдарын жүйелі түрде қорғайтынында және осы арқылы үмметті сахабалар мен олардың ізбасарларының түсінігіндегі Құран мен Пәк Сүннетке қайтару арқылы дұрыс бағыт беруінде. Сонымен бірге олардың қарсыластарының аттары қалың бұқараға сол бойы танылмай кетті немесе Сүннетке қарсы дінбұзарлықтың, догматизм мен адасушылықтың көрінісі ретінде еске алынатын болды.

Абу Ханифаның әдісі – ол ең алдымен Құранның аяттарының, кейін Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) және оның сахабаларының Сүннетінің негізінде өз тұжырымдарын құратынында және шариғи ұйғарым ұсынатынында еді. Хатиб әл-Бағдади «Бағдад тарихы» еңбегінде Абу Ханифаның өзінің мына сөздерін келтірген еді: «Мен ұйғарымдарды Аллаһтың Кітабының негізінде беремін. Егер мен бір нәрсені таппасам, онда Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетіне жүгінемін. Ал егер шариғи ұйғарым үшін дәлел болатын негізді ол жерден де таппасам, онда Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабаларының сөздеріне жүгінемін. Осылай істей тұра, мен олардың айтқандарының шегінен шықпаймын. Осы орайда, мен олардың (сахабалардың) арасында айырмашылықтар жасамаймын».

Абу Ханифаның өмір сүрген кезеңінде мұсылман қоғамы едәуір ілгерілеген болатын және Кітапта сөзбе-сөз көрсетілмеген көптеген мәселелер пайда бола бастады. Сондықтан Абу Ханифа түрлі мәселелерді Кітаптың (Құран мен Сүннеттің) сөзбе-сөз мағынасына қияс (ұқсастықтары бойынша) келтіру әдісін енгізді.

Сөйтіп Абу Ханифаның құқықтық ұйғарымдарды шығару әдісі мына негіз салушы ұстанымдарға негізделген еді:

а) Құран. Бұл – Аллаһтың Сөзі және Шариғаттың іргетастық негізі.

б) Сүннет. Мухаммад Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) өнегесі, оның айтқандары және Құранның аяттарын түсіндіретін сөздері.

в) Мухаммад Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сахабаларының айтқан сөздері. Дәйек алынатын бұл көз де Шариғаттың түрлі салаларына нақтылық енгізеді, өйткені сахабалар Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қасында болған және түрлі мәселелердің мәнін немесе алғышартын білген.  Табиғиндердің (сахабалардың ізбасарларының) сөздері сахабалардың сөздеріне тең емес, өйткені олар Пайғамбармен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) тікелей сөйлеспеген.

«Әл-Хидая» кітабының авторы имам әл-Мәрғинани  мынандай тарихи фактіні келтіреді. Бірде имам Абу Ханифаға, Аллаһ оны рахым етсін «Егер сен Аллаһтың Кітабына қайшы келетін пікір айтқан болсаң, біз не істеуіміз қажет?» деген сұрақ қойылды. Ол: «Онда менің пікірімді тастаңдар да, Аллаһтың Кітабындағыны алыңдар». Олар: «Ал егер ол Аллаһтың Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сөздері мен істеріне қайшы келсе ше?», — деп жалғастырды. Ол: «Онда Аллаһтың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) туралы хабарды алыңдар да, менің пікірімді тастаңдар», — деді. Сонда олар: «Ал егер ол сахабалардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сөздеріне қайшы келсе ше?», — деп сұрады. Имам Абу Ханифа: «Сахабалардың сөздерін алып, оны тастаңдар», — деді.

г) Қияс. Ұқсастық бойынша тұжырымдау. Ол Уахида (Құран мен Сүннетте) белгілі бір мәселенің сөзбе-сөз шешілуі болмаған жағдайда пайдаланылады. Бұл әдістің мәні құқықтық  мәселе мұндай жағдайларда Уахида (Құран мен Сүннет) бар нәрсемен ұқсастыққа сәйкес шешілуі мүмкіндігінде. Құқықтық мәселе шешіліп қойған мәселемен теңестіріледі де, соның негізінде шешім шығарылады.

д) Истихсан (дұрысырақ көру (санау)). Егер аталған  жағдайда ұқсастық бойынша дұрыс тұжырым формалды түрде мақсатқа толық сәйкес болып табылмаса, қиястан бас тарту мүмкіндігі. Бұл жағдайда ұйғарым айқын қиясқа қарама-қайшы келетін өзге дәлелдің негізінде шығарылады. Истихсан қияс ижмаға және ғұрыпқа қарама-қайшылыққа түскен жағдайда қолданылады.

е) Ижма. Ертедегі және қазіргі заман мужтаһидтарының (ғалымдарының) қандай да бір мәселе бойынша бірауызды пікірде болуы.

ж) Ғұрып (‘урф). Егер Уахида (Құран мен Сүннетте) сөзбе-сөз дәлелдер жоқ болса, дәлел ретінде  мұсылман қоғамында дәстүрлі түрде қалыптасқан пікірлерді қолдану. Ғұрып сахих және фәсид болып екіге бөлінеді. Сахих – бұл Уахиға (Құран мен Сүннетке) қайшы келмейтін ғұрып. Дәл соны ғана дәлел ретінде қолдануға рұқсат етіледі. Фәсид – Уахиға қайшы келетін ғұрып. Ғұрыптың бұл түрі дәлел ретінде қолданылмайды.

Абу Ханифа өзінің жеке басына ілесуге бұйырмайтын, ол тек Пайғамбарға ғана (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын), оның сахабаларына және олардың ісбасарларына (табиғиндерге) ілесу міндетті дейтін.

Имам Абу Ханифа: «Егер хадис сенімді болса – міне, сол менің мәзһабым», — дейтін.

Ол сондай-ақ былай дейтін: «Ешкімге біздің сөздерімізді, біз оларды қайдан алғанымызды білмей, алуға рұқсат етілмейді». Қз.: «әл-Хашия» 6/293, «И’лам әл-Муқи’ин» 2/309, «әл-Мизан» 1/55.

Ол тағы да былай деген: «Менің дәлелімді білмейтінге, менің сөздеріме негізделіп пәтуа беру харам (тыйым салынады)!» Қз.: «Расмул-муфти» 1/29, «әл-Мизан» 1/55.

Өкінішке орай, оның мәзһабын ұстанушылардың көбі оның сөздеріне назар бұрмай және оның дәлелдерін білмей, оған соқыр түрде ілеседі. Сондай-ақ Абу Ханифа өзінің шәкірті Абу Юсуфқа: «Қасірет саған, уа, Йақуб! Сен менен естігеніңнің барлығын жазып ала берме. Ақиқатында, бүгін мен былай ойлаймын, ал ертең – өзгеше, немесе ертең – былай ойлаймын да, ал бүрсі күні өзгеше ойлаймын». Қз.: «әл-Мизан» 1/62.

Имам Абу Ханифа жиі жағдайда ұқсастық бойынша теңеуге (қиясқа) сүйеніп тұжырым шығаратын, ал содан соң егер қаралып жатқан мәселе бойынша Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) хадисі туралы білсе, немесе күштірек дәйектелген қиясты тапса, өзінің бұрынғы көзқарасынан бас тартатын.

Сондай-ақ ол: «Егер мен Аллаһтың Кітабына қайшы келетін нәрсе айтсам, онда менің сөздерімді тастап, Аллаһтың Кітабына ілесіңдер», — дейтін. Одан: «Ал егер олар Аллаһтың Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) айтқан сөздеріне қайшы келсе ше?», — деп сұрағанда, ол: «Менің сөздерімді тастаңдар да, Аллаһтың Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сөздеріне ілесіңдер», — деп айтатын. Одан тағы да: «Ал егер олар оның сахабаларының сөздеріне қайшы келсе ше?», — деп сұрағанда, ол: «Менің сөздерімді тастап, сахабалардың сөздеріне ілесіңдер», — деп жауап берген. Қз.: «Фәтхул-Мәжид» 241.

Имам Абу Ханифа былай деп айтатын: «Бұл менің пікірім, ал кімде бұдан жақсырағы болса, мен оны қабыл аламын».

Имам Абу Ханифа, Аллаһ оны рахым етсін, пәтуа шығарғанда былай дейтін: «Біздің білгеніміз – осы. Ал егер біреу нақтырақ түсіндірмені тапса, ол ақиқат болуға лайықтырақ». Осылай деп әш-Шә’рани «Танбих әл-муғратаррин» кітабында келтірген.

Және Абу Ханифаның бұйырғандарына оның мәзһабын оқып-үйренген ізгі мұсылмандар ілесетін. Мысалы, оның атақты пікірлестерінің бірі болған Мухаммад ибн әл-Хасан жаңбырды сұрау намазын орындау туралы былай дейтін: «Абу Ханифа жаңбырды сұрау намазын (истиска) орындау керек емес деп есептейтін. Ал біздің пікіріміз бойынша имам адамдармен екі ракағат намазды орындап, кейін дұға жасап, киімін (шапанын)  теріс киюі қажет деп есептейміз»[1]. Қз.: «әл-Мууатта» 1/158.

Сондай-ақ имам әл-Касани «Бәдаи әс-Санаида» шұлыққа масих тарту туралы мәселесі бойынша былай деп жазады: “Егер шұлық үстінен және астынан қайыспен қапталған болса, оған масих тартуға болады. Біздің пікірлестеріміздің (яғни ханафи мәзһабына ілесушілердің – ред.) бұл мәселе бойынша келіспеушіліктері жоқ. Ал үстінен және астынан, немесе табаны жағынан қайыспен қапталмаған шұлыққа қатысты айтар болсақ, оларға масих тартудың рұқсат етілуі олардың қалыңдығына байланысты. Егер шұлық жұқа және астынан дене көрінетіндей болса, онда ғалымдардың бірауызды келісілген пікірі бойынша (ижма)[2] оларға масих тартуға болмайды. Ал тығыз[3] шұлыққа қатысты айтар болсақ, Абу Ханифа алғашында оларға масих тартуға болмайды деп есептеген, ал Абу Йусуф пен Мухаммад (ибн әл-Хасан), керісінше, мұны рұқсат етілген деп есептеген. Десе де, Абу Ханифа өмірінің соңында, ауырған кезінде өзінің шұлықтарына масих тарта бастағаны, ал кейін өзін зиярат етіп келген адамдарға: «Мен адамдарға тыйым салатын нәрсені өзім істедім», — дегені жеткізіледі”.  Имам әл-Касани осы әңгімені келтірген өзінің «әл-Бәдаи» еңбегінде жазғандай: «Имамның бұл сөздерінен ол өзінің алғашындағы пікірінен бас тартқандығы келіп шығады».

Абу Ханифаның өзінің алғашқы пікірінен бас тартуы, оның артықшылығы, әділеттілігі және әуестерге жүгінбейтіндігі туралы куәлік етеді. Мужтаһид-ғалымдарға едәуір салмақтырақ пікірге сәйкес өз пікірін өзгерту тән және бұл олардың артықшылықтарына және лайықты қызметтеріне нұсқайды. Имам Абу Ханифа туралы бұл деректен алынатын ең ғибратты сабақ – оның, оларға темірді жұмсартатын және тасты талқандайтын қанша дәлелдер келтірсең де, ақиқатты ешқашан мойындамайтын және оған ешқашан қайтпайтын кейбір қырсықтар сияқты емес, өз пікірінен бас тартып, бұл туралы адамдардың алдында жариялауында. Абу Ханифаның бұл әрекетінде таң қаларлық еш нәрсе жоқ, өйткені мужтаһид-имамдарға жұмсақтық, кәмілдік, ізгі мінез, әділдік және кез келген уақытта ақиқатты мойындауға дайын болу тән еді.

Әрі қарай имам әл-Касани былай деп жазады: «Абу Йусуф және Мухаммад дәлел ретінде әл-Муғира ибн Шу’баның Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) дәрет алып, шұлығына масих тартқандығы туралы хадисті келтіреді. Бұдан тыс олар мынандай қияс келтіреді: хуффтарға масих тартуға адамды оларды шешіп-киюге байланысты ауыртпалықтардан босату үшін рұқсат етілетіндіктен, тура сол мағына шұлықтарға масих тартуда да қамтылған».